Pomniki i tablice w Szczecinie

Nazwa:

Pomnik Czynu Polaków

Rodzaj:

Pomnik

Autor:

Gustaw Zemła, Eugeniusz Kozak

Czas powstania:

1979

Materiał:

Brąz, odlew (rzeźba, tablice, litery), stal nierdzewna (cokół)

Wymiary:

wys. części naziemnej ok. 22,5 m, części podziemnej ok. 4,5 m

Lokalizacja:

park im.Jana Kasprowicza

Literatura:

Relacja Jana Stopyry nagrana w Szczecinie 18 lutego 2009 r. w zbiorach autora; Relacja Jerzego Kuczyńskiego nagrana w Szczecinie 9 marca 2009 r. w zbiorach autora; Relacja Jerzego Piskorza-Nałęckiego nagrana w Szczecinie 24 lutego 2009 r. w zbiorach autora; Relacja prof. Gustawa Zemły nagrana w Warszawie 27 października 2008 r. w zbiorach autora; Grzesiuk-Olszewska I., Polska rzeźba pomników w latach 1945–1995, Warszawa 1995; Janusiewicz S., Orły z wydziału propagandy. A było to tak..., „Gazeta Wyborcza Szczecin”, 27 czerwca 2003, nr 148; Jurczyk J., Gustaw Zemła, „Głos Szczeciński”, 6 września 1979, nr 201; Pomnik Czynu Polaków, pod red. Kozłowskiego K., Szczecin 1998; Sokołowski J., Pierwszy orzeł wylądował na barce, „Głos Szczeciński”, 2 lipca 1979, nr 146; Sokołowski J., Zakończenie prac artystycznych przy rzeźbie orłów, 25 listopada 1978, nr 269; Szczecin – miasto. Pomniki, rzeźby plenerowe, tablice pamiątkowe. Dokumentacja opracowana na zlecenie Miejskiego Konserwatora Zabytków w Szczecinie, Szczecin 1996; Szczęsny Janusiewicz S., Trzy Orły – ikona, Szczecin 2004; ten, Model pierwszego orła już gotowy, „Kurier Szczeciński”, 15 listopada 1977, nr 258; ten, Orły przypłyną morzem, „Kurier Szczeciński”, 16 sierpnia 1977, nr 183; ten, Pomnik Czynu Polaków – naszym wspólnym dziełem, „Kurier Szczeciński”, 8 listopada 1976, nr 252; ten, Przykład szczecińskich rybaków, „Kurier Szczeciński”, 24 maja 1977, nr 116; Woj, Już 10 mln zł na koncie, „Głos Szczeciński”, 26 stycznia 1978, nr 21; z, Budujemy Pomnik Czynu Polaków, „Głos Szczeciński”, 20 października 1978, nr 240; Zadworny A., Orły z wydziału propagandy, „Gazeta Wyborcza Szczecin”, 16 maja 2003, nr 113; Zadworny A., Orły z wydziału propagandy – cz. 3, „Gazeta Wyborcza Szczecin”, 27 czerwca 2003, nr 148; zdan, 32 tony cokołu, „Głos Szczeciński”, 7-8 lipca 1979, nr 151; zdan, Budujemy Pomnik Czynu Polaków, „Głos Szczeciński”, 16 stycznia 1978, nr 12; zdan, Jak „rodziły się” Orły?, „Głos Szczeciński”, 14-15 lipca 1979, nr 157; zdan, Niebawem pierwszy orzeł w Szczecinie, „Głos Szczeciński”, 16-17 czerwca 1979, nr 133.

park im. Jana Kasprowicza, POMNIK CZYNU POLAKÓW, Gustaw Zemła, Eugeniusz Kozak, 1979 r.

Zwany też Pomnikiem Trzech Orłów lub Gniazdem Orłów – zachodni skraj placu Jasne Błonia im. Jana Pawła II, nieopodal Parku im. Jana Kasprowicza. Brąz, odlew (rzeźba, tablice, litery), stal nierdzewna (cokół), wys. części naziemnej ok. 22,5 m, części podziemnej ok. 4,5 m. Projekt i realizacja rzeźby – doc. Gustaw Zemła, przy współpracy z Eugeniuszem Kozakiem, projekt stalowego cokołu – dr inż. Jerzy Wojciech Piskorz-Nałęcki, projekt zagospodarowania otoczenia – zespół szczecińskich architektów i urbanistów pod kierownictwem inż. Witolda Andrzejewskiego, pierwotne tablice, napis pod pomnikiem – autor nieznany. O budowie monumentu zadecydowała uchwała Plenum KW PZPR z września 1972 r., w myśl której w 30-lecie PRL miała zostać zorganizowana w Szczecinie „wielka manifestacja ludności, połączona z odsłonięciem na Wałach Chrobrego pomnika symbolizującego pracę i wkład naszego województwa w rozkwit Polski Ludowej”. Realizację projektu powierzono Prezydium WRN, za całość prac odpowiadał Wydział Propagandy i Kultury KW PZPR w Szczecinie. Według pierwotnego założenia, Pomnik Czynu Polaków (nazwa wymyślona przez Stanisława Krzywickiego), miał być gotowy na 26 kwietnia 1974 r. Pomimo szybkiego przygotowania założeń regulaminowych do ogólnopolskiego konkursu na projekt pomnika (październik 1972 r.), wyboru nowej lokalizacji pod przyszłą rzeźbę, a zwłaszcza wstępnych rozmów z doc. Gustawem Zemłą, zakończonych zgodą rzeźbiarza na wykonanie monumentu, nie udało się go odsłonić w zaplanowanym terminie. Powodem opóźnienia były przeciągające się dyskusje nad koncepcją pomnika. Ostatecznie prace nad realizacją monumentu rozpoczęły się dopiero w drugiej połowie 1976 r. Spośród czterech zaproponowanych przez władze miasta lokalizacji (Wały Chrobrego, okolice podzamcza – ciąg Brama Królewska – Domki Profesorskie, teren nad Odrą wokół Baszty 7 Płaszczy oraz Jasne Błonia) rzeźbiarz zdecydował się na tę ostatnią. Wybór ten potwierdziła 28 grudnia 1976 r. egzekutywa KW PZPR w Szczecinie. Dzień później powołany został Komitety Organizacyjny Budowy Pomnika Czynu Polaków, którego celem było połączenie działalności organizatorskiej z zadaniami Towarzystwa Przyjaciół Szczecina. Na jego czele stanął prezydent miasta – Jan Stopyra. Ze względu na skalę przedsięwzięcia, budowę monumentu podzielono na kilka etapów, a ich realizacja trwała blisko trzy lata. Stalowy postument wykonany został w Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego, odlewu poszczególnych orłów dokonano w warszawskich Zakładach Mechanicznych im. Marcelego Nowotki, wszelkie obliczenia i projekty techniczne przygotowali szczecińscy inżynierowie. Z uwagi na gabaryty poszczególnych elementów rzeźby, transport fragmentów pomnika odbył się drogą wodną – Wisłą, Bałtykiem i Odrą. Cała operacja, łącznie z późniejszym osadzeniem orłów na cokole trwała zaledwie dwa miesiące. Uroczystość odsłonięcia Pomnika Czynu Polaków odbyła się 3 września 1979 r. Na trybunie honorowej zasiedli wówczas: członek Biura Politycznego KC PZPR, minister spraw wewnętrznych – Stanisław Kowalczyk, wiceminister obrony narodowej, generał broni – Józef Urbanowicz, a także sam autor pomnika – doc. Gustaw Zemła. Obecni byli również członkowie władz politycznych i państwowych województwa szczecińskiego z I sekretarzem KW PZPR w Szczecinie – Januszem Brychem i wojewodą szczecińskim – Jerzym Kuczyńskim. Ponadto licznie zgromadzili się kombatanci i pionierzy, przedstawiciele Ludowego Wojska Polskiego i organizacji społecznych, politycznych i młodzieżowych. Symbolicznego odsłonięcia orłów dokonał Stanisław Kowalczyk. Pomnik powstał między innymi ze składek ofiarowanych przez społeczeństwo Szczecina i Pomorza Zachodniego. Inicjatywa zbiórki społecznej pochodziła od załogi statku noszącego imię „Szczecin”. Tylko w przeciągu czternastu miesięcy, od rozpoczęcia akcji w listopadzie 1976 r. na konto Funduszu Budowy „Pomnika Czynu Polaków” wpłynęła kwota 10 milionów złotych. Oficjalny koszt całości prac, za których wykonanie wystawiono rachunki, wyniósł ok. 30 milionów złotych. – Pomnik o kompozycji wertykalnej, zoomorficznej. Przedstawia trzy orły zrywające się do lotu. Każdy z ptaków, ukazany z rozpostartymi skrzydłami, symbolizuje jedno z trzech pokoleń Polaków, z których pierwsze „walczyło o polskość tych ziem w czasach pruskich, drugie wyzwalało je i przywracało Macierzy, a wreszcie trzecie odbudowywało kraj z wojennych zgliszczy i pracowało dla jego rozwoju”. Także materiał, z którego wykonywano pomnik, miał swoje symboliczne znaczenie. Autor dzieła objaśnił to w 1979 r. w następujący sposób: „Granit – to skała, twarda jak opoka, jak lud pomorski. Spiż – to tradycja rycerskich mieczy i dzwonu Zygmunta w Krakowie. Stal – to nowoczesność, bo z tego surowca powstają najlepsze na świecie statki budowane w Szczecinie”. Orły osadzone na masywnym, wysokim cokole ze stali nierdzewnej. Wokół monumentu wachlarzowaty murek wykonany z kostki granitowej, uformowany na kształt gniazda o średnicy 22,5 m. Przed pomnikiem, w odległości około 5,5 m. od podstawy cokołu umieszczony napis: „POMNIK CZYNU POLAKÓW”. Po bokach na niewielkim podwyższeniu, dwie tablice autorstwa Stanisława Biżka. Z lewej tablica o treści: „POMNIK CZYNU POLAKÓW/ JEST DZIEŁEM ARTYSTY RZEŹBIARZA/ GUSTAWA ZEMŁY/ PRZY WSPÓŁPRACY: ART. RZEŹB. E. KOZAKA,/ DR. INŻ. J. W. PISKORZA – NAŁĘCKIEGO –/ PROJEKTANTA STALOWEGO COKOŁU/ POMNIK POWSTAŁ ZE SKŁADEK MIESZKAŃCÓW SZCZECINA./ SIŁAMI PRACOWNIKÓW PRZEDSIĘBIORSTW/ GOSPODARKI MORSKIEJ I KOMUNALNEJ,/ A W SZCZEGÓLNOŚCI STOCZNI SZCZECIŃSKIEJ/ IM. A. WARSKIEGO/ ODLEW POMNIKA WYKONANO W ZAKŁADACH/ MECHANICZNYCH IM. M. NOWOTKI W WARSZAWIE./ ORŁY PRZETRANSPORTOWANO WISŁĄ, BAŁTYKIEM/ I ODRĄ BARKAMI ŻEGLUGI SZCZECIŃSKIEJ”. Na prawej tablicy słowa: „POMNIK CZYNU POLAKÓW/ SYMBOL TRWANIA TRZECH POKOLEŃ/ - POLONII SZCZECIŃSKIEJ XIX I XX WIEKU/ - PIONIERÓW, PIERWSZYCH OSADNIKÓW POLSKICH/ PRZYWRACAJĄCYCH ŻYCIE W POWOJENNYM SZCZECINIE/ - ORGANIZATORÓW ODBUDOWY I ROZBUDOWY MIASTA/ ODSŁONIĘTY 3. IX. 1979 R. – 35 LAT PO ZAKOŃCZENIU/ II WOJNY ŚWIATOWEJ/ WYSOKOŚĆ POMNIKA – 22,5 M./ ROZPIĘTOŚĆ SKRZYDEŁ – 6,5 M./ WAGA ORŁÓW – 60,0 T./ KONSTRUKCJE ZATOPIONO/ W 150 TONOWEJ BRYLE BETONU”. Pierwotnie pod pomnikiem znajdowały się: tablica o treści: „POMNIK CZYNU POLAKÓW/ UFUNDOWANY PRZEZ SPOŁECZEŃSTWO/ POMORZA ZACHODNIEGO/ WZNIESIONY W 35 – LECIE/ POLSKIEJ RZECZPOSPOLITEJ LUDOWEJ/ JAKO SYMBOL JEDNOŚCI/ PATRIOTYCZNEJ POKOLEŃ POLAKÓW/ W PRACY DLA ROZWOJU/ SOCJALISTYCZNEJ OJCZYZNY” oraz mniejsze tablice (osadzone na wewnętrznej ściance wachlarzowatego murku), na których widniały nazwy przedsiębiorstw biorących udział w budowie monumentu. Usunięte lub skradzione na początku lat dziewięćdziesiątych.

Pokaż obiekt w serwisie Geoportalu m. Szczecin